خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)-ابنا: انتقاد سازنده در روابط همسران، در پرتو آموزه‌های قرآنی، نه تنها یک مهارت ارتباطی، بلکه یک وظیفه اخلاقی و زمینه‌ای برای تحقق “مودت و رحمت” است که خداوند در آیاتش به عنوان هدف ازدواج برشمرده است. قرآن کریم با دقت و ظرافت به اصول ارتباط انسانی می‌پردازد که می‌توان آن‌ها را در ویژگی‌های یک “انتقاد سازنده” اسلامی تبلور بخشید.

اصل قرآنی زیربنای انتقاد سازنده:
پایه و اساس انتقاد سازنده از دیدگاه قرآن، اصل “امر به معروف و نهی از منکر” (با در نظر گرفتن مصادیق آن در زندگی زناشویی) و همچنین “نصیحت” و “نیکو سخن گفتن” (قول لین، قول سدید، قول کریم) است. هدف نهایی، اصلاح ذات البین (اصلاح روابط) و رساندن هر دو نفر به کمال الهی است.

۱. نیت پاک و خیرخواهانه (قصد اصلاح و نه فساد):
انتقاد باید با نیت خیر و اصلاح باشد، نه با هدف تخریب، سرزنش یا ایجاد تفرقه. این همان مفهوم “نصح” یا “نصیحت” است که در اسلام به معنای خیرخواهی و راهنمایی است.
“فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَیْنِکُمْ ۖ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ”(۱)
این آیه مؤمنان را به تقوا و اصلاح ذات البین (رفع اختلافات و اصلاح روابط) فرا می‌خواند. انتقاد سازنده، ابزاری برای همین اصلاح ذات البین در بستر خانواده است، به شرط آنکه نیت آن، اصلاح باشد نه فساد.

۲. سخن نیکو و محترمانه (قول کریم، قول لین، قول سدید):
قرآن بر اهمیت “سخن نیکو” و “گفتار نرم” تأکید فراوان دارد، حتی در مواجهه با مخالفان، چه رسد به همسر که مایه آرامش و سکون انسان است.
“وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا” (۲) (در مورد والدین)
 اگر اینگونه سخن گفتن در مورد والدین واجب است، به طریق اولی در مورد همسر که شریک زندگی و سکونت‌گاه روحی انسان است، نیز شایسته و لازم است. “قول کریم” یعنی سخنی که با احترام، عزت و بدون هرگونه تحقیر یا توهین باشد. 

۳. پرهیز از غیبت، تهمت و عیب‌جویی (تمرکز بر رفتار، نه شخصیت با تخریب):
قرآن به شدت از گناهانی چون غیبت، تهمت، افترا و تجسس نهی می‌کند. انتقاد سازنده نباید به این گناهان آلوده شود و شخصیت همسر را نشانه بگیرد.
“یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ”(۳)
این آیه نهی صریح از سوء ظن، تجسس و غیبت (که به منزله خوردن گوشت مرده برادر است) دارد. در انتقاد سازنده، ما نباید به نیت‌خوانی یا تفتیش عقاید بپردازیم و باید به جای برچسب زدن به شخصیت (مثلاً “تو بی‌عرضه‌ای”)، به رفتار مشخصی که قابل اصلاح است (مثلاً “لطفاً این کار را انجام بده”) اشاره کنیم.

۴. پرهیز از مسخره کردن و عیب‌جویی آشکار (احترام به کرامت انسان):
 قرآن مؤمنان را از مسخره کردن یکدیگر و عیب‌جویی از هم نهی می‌کند. این اصول در انتقاد سازنده به معنای رعایت کرامت انسانی همسر است.
“یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَیٰ أَن یَکُونُوا خَیْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسَیٰ أَن یَکُنَّ خَیْرًا مِّنْهُنَّ ۖ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ ۚ وَمَن لَّمْ یَتُبْ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ”(۴)
 این آیه صراحتاً از تمسخر و عیب‌جویی (با کنایه و اشاره) و دادن القاب زشت نهی می‌کند. این یعنی انتقاد نباید در جمع یا با لحن تمسخرآمیز باشد و نباید به شخصیت همسر توهین کند.

۵. شکرگزاری و یادآوری خوبی‌ها (رعایت حقوق متقابل):
 قرآن بر شکرگزاری از نعمت‌ها و خوبی‌ها تأکید دارد. در روابط زناشویی، قدردانی از زحمات و خوبی‌های همسر، حتی هنگام بیان انتقاد، بسیار مهم است.
 “وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ”(۵)
این آیه، اگرچه در مورد حق‌الناس در مسائل مالی است، اما می‌توان آن را به “نبخسوا الناس أشیاءهم المعنویة” نیز تعمیم داد؛ یعنی خوبی‌ها و زحمات معنوی و اخلاقی افراد را کم نشمارید. هنگام انتقاد، نباید همه خوبی‌ها و تلاش‌های همسر را نادیده گرفت، بلکه باید قدردانی از آن‌ها را هم در نظر داشت. این کار، زمینه پذیرش انتقاد را فراهم می‌کند.

۶. پرهیز از سوء ظن (هنگام انتقاد):
“یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ…”(۶)
در انتقاد، نباید بر اساس گمانه‌زنی‌ها و سوءظن‌ها صحبت کرد. باید بر اساس واقعیت و رفتار مشهود انتقاد کرد، نه بر اساس نیت‌خوانی یا برداشت‌های منفی.
انتقاد سازنده از منظر قرآن، نه تنها بیان یک مشکل، بلکه فرصتی برای “امر به معروف” در خانواده و “احقاق حق” متقابل است که باید با رعایت اصول اخلاقی و رفتاری زیر انجام شود:
نیت خیر و اصلاح‌گرانه.
گفتار نرم، محترمانه و بدون توهین یا تحقیر.
تمرکز بر رفتار خاص و قابل تغییر، نه شخصیت.
پرهیز از غیبت، تهمت و تجسس درونی.
انتخاب زمان و مکان مناسب و حفظ آبروی همسر.
بیان احساسات و تأثیر رفتار بر خود به جای سرزنش و اتهام.
توجه به خوبی‌ها و زحمات همسر و قدردانی از او.
پس با رعایت این اصول قرآنی، انتقاد نه تنها موجب تخریب رابطه نمی‌شود، بلکه به عاملی برای رشد، نزدیکی و افزایش “مودت و رحمت” تبدیل خواهد شد و بنیان خانواده را بر پایه‌های مستحکم‌تری استوار خواهد ساخت.

پی‌نوشت:
۱.انفال/آیه ۱
۲.اسراء/آیه ۲۳
۳.حجرات/آیه ۱۲
۴.حجرات/آیه ۱۱
۵.هود/آیه ۸۵
۶.حجرات/آیه ۱۲