با انتشار رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های جهان در سال ۲۰۲۶ توسط مؤسسه تایمز، بار دیگر توجه جامعه علمی و سیاست‌گذاری کشور به جایگاه دانشگاه‌های ایران در منظر رقابت جهانی معطوف شده است.
با وجود این، رویداد یاد شده این پرسش را به ذهن متبادر می‌سازد که حضور در رتبه‌بندی نظام‌های بین‌المللی مانند تایمز آیا اساساً دارای اهمیت است؛ مهم‌تر اینکه حضور در آن‌ها چه آورده‌ای برای کشور و دانشگاه‌های ما دارد و سرانجام اینکه دانشگاه‌های ما براساس آخرین رتبه‌بندی تایمز چه جایگاهی در سطح منطقه و جهان دارند؟
رتبه‌بندی‌ها همچون قطب‌نمای آموزشی عمل می‌کنند
محمدمهدی علویان مهر، رئیس مؤسسه استنادی، پایش و ارزیابی علوم و فناوری(ISC) در پاسخ به قدس ابتدا به اهمیت رتبه‌بندی دانشگاهی و کارکردهای آن می‌پردازد و می‌گوید: رتبه‌بندی‌های بین‌المللی از ابزارهای مهم ارزیابی کیفیت دانشگاه‌ها در سطح جهانی محسوب می‌شوند. دانشجویان، استادان و پژوهشگران از این رتبه‌بندی‌ها برای شناخت جایگاه علمی مؤسسه‌های آموزش عالی و تصمیم‌گیری درباره همکاری‌های علمی، تحصیل یا تخصیص منابع استفاده می‌کنند.
از سوی دیگر، رتبه‌بندی برای خود دانشگاه‌ها نیز اهمیت دارد، چون به نوعی بیان‌کننده بهره‌وری و نوع عملکرد دانشگاه‌ها در حوزه‌های مختلف آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، دانشجویی و… است. درواقع رتبه‌بندی بازتاب عملکرد دانشگاه‌هاست؛ با رتبه‌بندی می‌توانند خودشان را ارزیابی کنند؛ سالی یک‌بار خود را محک بزنند و پی به عملکرد سال گذشته خود ببرند.علویان مهر، نقش رتبه‌بندی‌ها را برای سیاست‌گذاران کلان نیز «جهت‌بخش» توصیف می‌کند و می‌افزاید: رتبه‌بندی دانشگاه‌ها برای سیاست‌گذاران نظام آموزش عالی کشور هم مهم است، چون این رتبه‌بندی‌ها جهت‌گیری نظام آموزش عالی را هم نشان می‌دهد. یعنی رتبه‌بندی‌ها به‌گونه‌ای مثل قطب‌نما عمل می‌کند و می‌تواند به دانشگاه‌ها جهت بدهد.
وی با بیان همکاری مؤسسه آی‌اس‌سی با وزارت علوم، اظهار می‌کند: سنجه‌ها و شاخص‌هایی که ما در رتبه‌بندی‌ها استفاده می‌کنیم، با هماهنگی و همفکری وزارت علوم انتخاب می‌شوند؛ بنابراین وقتی دانشگاه‌ها را ارزیابی می‌کنیم، به‌گونه‌ای به دانشگاه می‌گوییم این شاخص‌ها الان مهم هستند و باید سال آینده به این سمت بروید. پس رتبه‌بندی می‌تواند گویای جهت‌گیری نظام آموزش عالی یا علم و فناوری هر کشور باشد.علویان مهر با اشاره به وجود نظام‌های مختلف رتبه‌بندی دانشگاهی می‌گوید: علاوه بر تایمز، نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی دیگری ازجمله کیو اس، شانگهای، لیدن، سایمگو، یورپ، وبومتریک و آی‌اس‌سی هم در جهان وجود دارند که هر کدام از این‌ها دانشگاه‌ها را از جنبه‌های گوناگون مثل فعالیت‌های پژوهشی، توسعه پایدار و تأثیرات زیست‌محیطی ارزیابی می‌کنند؛ حضور در این رتبه‌بندی‌ها علاوه بر کمک به شناسایی دانشگاه‌ها، می‌تواند در جذب بودجه، برنامه‌ریزی راهبردی و بهبود کیفیت عملکرد دانشگاه مؤثر باشد.
رئیس مؤسسه آی‌اس‌سی درباره شرایط حضور دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی به‌ویژه رتبه‌بندی تایمز بیان می‌کند: هر کدام از نظام‌های یاد شده پیش‌شرط‌هایی برای حضور دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی خود تعریف کرده‌اند که مفهومش این است هر دانشگاهی نمی‌تواند در این نظام‌های رتبه‌بندی قرار بگیرد. مثلاً برای ورود به نظام رتبه‌بندی تایمز، دانشگاه باید حداقل هزار مقاله در پنج سال گذشته منتشر کرده باشد، رشته‌های مختلف علمی را آموزش بدهد، دانشجوی کارشناسی و حداقل ۱۰۰ عضو هیئت علمی داشته باشد، در غیر این صورت امکان ورود برای رتبه‌بندی را ندارد.علویان مهر سپس به ارزیابی جایگاه دانشگاه‌های ایران براساس رتبه‌بندی مؤسسه تایمز می‌پردازد و عنوان می‌کند: حضور دانشگاه‌های ما در رتبه‌بندی تایمز با یک دانشگاه در سال ۲۰۱۳ آغاز شده و در سال ۲۰۲۶ به ۹۰ دانشگاه رسیده که از لحاظ تعداد حضور، روند صعودی ارزیابی می‌شود.وی با اشاره به اینکه برمبنای رتبه‌بندی تایمز که در پنج شاخص «آموزش»، «کیفیت پژوهش»، «محیط پژوهش»، «درآمد و همکاری با بخش صنعت» و «چشم‌انداز بین‌المللی» انجام شده، دانشگاه صنعتی امیرکبیر با قرار گرفتن در بازه ۴۰۰ – ۳۵۱ رتبه نخست را در میان دانشگاه‌های ایران کسب کرده است، می‌گوید: پس از آن و در همین بازه به ترتیب دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه و دانشگاه صنعتی شریف قرار گرفته‌اند.سپس در بازه ۵۰۰ – ۴۰۱ به ترتیب نام دو دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشگاه تهران دیده می‌شود. ضمن اینکه رتبه دانشگاه‌های صنعتی شیراز و علوم پزشکی تهران نیز به ترتیب در بازه ۶۰۰ -۵۰۱ به ثبت رسیده است. به‌دنبال این‌ها نیز نام دانشگاه‌های علوم پزشکی البرز، صنعتی نوشیروانی بابل و علوم پزشکی بابل دیده می‌شود. در واقع این‌ها جزو ۱۰ دانشگاه برتر طبق رتبه‌بندی تایمز در سال ۲۰۲۶ هستند.وی با اشاره به اینکه برپایه رتبه‌بندی یاد شده ۱۰ دانشگاه برتر دنیا همگی از ایالات متحده و بریتانیا هستند، می‌افزاید: دانشگاه آکسفورد در صدر این رتبه‌بندی قرار دارد.
رئیس مؤسسه آی‌اس‌سی در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود افزایش ورود دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی تایمز اما هیچ‌کدام نتوانسته‌اند به رتبه‌های زیر ۲۰۰ دست یابند، در حالی که دانشگاه «نفت و مواد معدنی ملک فهد» عربستان توانسته رتبه ۱۷۶ جهانی را در این فهرست کسب کند، می‌گوید: عوامل متعددی روی این موضوع تأثیرگذار بوده است. یکی از این عوامل به زیرساخت‌های دانشگاهی برمی‌گردد. در واقع دانشگاه‌های ما به دلیل مشکلات اقتصادی و مسائلی که گریبانگیر کشور شده مثل اعمال تحریم‌های ظالمانه نتوانستند در سال‌های اخیر زیرساخت خودشان را از نظر امکانات و تجهیزات کارگاهی و آزمایشگاهی و همچنین فناوری پیشرفته به‌روز کنند که این موضوع بی‌تردید روی کیفیت و کمیت مقالات علمی که از سوی پژوهشگران و استادان تولید و منتشر می‌شوند، تأثیر گذاشته؛ این در حالی است که تعداد مقالات تأثیر زیادی روی جایگاه دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی دارد.
علویان مهر از تعاملات بین‌المللی ضعیف به عنوان دومین عامل یاد می‌کند و می‌افزاید: متأسفانه باز به دلیل مشکلات یاد شده، تعاملات بین‌المللی دانشگاه‌های ما خیلی بالا نیست، در حالی که این از شاخص‌های مهم مؤسسه تایمز است.
وی از کمبود «رؤیت‌پذیری» بین‌المللی به عنوان سومین عامل قرار نگرفتن دانشگاه‌های ایران در رتبه‌های زیر۲۰۰ تایمز یاد می‌کند و می‌گوید: رؤیت‌پذیری فرایندی است که در آن یک موجودیت در زیست‌بوم آموزش و پژوهش برای دیگر موجودیت‌ها دست‌یافتنی می‌شود. به عبارت دیگر، دانشگاه‌هایی که پژوهشگران آن‌ها تعاملات بین‌المللی بیشتری دارند و مقالات علمیشان به صورت اشتراکی با پژوهشگران کشورهای دیگر چاپ می‌شود طبعاً آن‌ها را بیشتر در دنیا می‌شناسند و امتیاز بیشتری هم می‌گیرند که متأسفانه دانشگاه‌های ما در این زمینه هم دچار مشکل هستند. ضمن اینکه دانشگاه‌های ایرانی با مشکل معیشت اعضای هیئت علمی، افزایش مهاجرت پژوهشگرانشان و… مواجه‌اند. یعنی پژوهشگر ما به دلیل شرایط سخت اقتصادی به کشوری دیگر می‌رود و برای دانشگاه آن کشور پژوهش و تولید مقاله علمی می‌کند تا وضعیت معیشتش بهتر شود. علاوه بر همه این موارد، دانشگاه‌های کشور آگاهی کافی از شاخص‌های نظام رتبه‌بندی ندارند. از سوی دیگر نیز دانشگاه‌های دیگر کشورها مشغول کار روی زیرساخت‌های خودشان به‌ویژه در شاخص‌هایی هستند که برای نظام‌های رتبه‌بندی مهم است تا به این وسیله جایگاه علمیشان ارتقا پیدا کند.در چنین شرایطی جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در نظام‌های رتبه‌بندی ازجمله در رتبه‌بندی تایمز پایین می‌آید.رئیس مؤسسه آی‌اس‌سی در همین زمینه اگرچه معتقد است جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در سطح جهان با توجه به وضعیت اقتصادی و سیاسی کشور و مواجه بودن با تحریم‌های ظالمانه تا همین سه چهار سال پیش هم بد نبوده است، اما تصریح می‌کند: با وجود این اگر سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان آموزش عالی کشور روی مسائلی که دانشگاه‌ها با آن مواجه هستند تمرکز نداشته و برای رفع آن‌ها چاره‌جویی نکنند بی‌تردید در سال‌های آینده از بسیاری از دانشگاه‌های دنیا و کشورهای رقیب منطقه عقب می‌افتند.
وی درخصوص راهکارهایش برای ارتقای جایگاه دانشگاه‌های کشور در رتبه‌بندی‌های جهانی، می‌گوید: صرف‌نظر از رفع چالش‌های دانشگاه‌ها و توسعه زیرساخت‌های آموزشی و پژوهشی این مراکز، ما راهکارهای پیشنهادی خود را به وزارتخانه‌های علوم و بهداشت ارائه داده و به این دستگاه‌ها گفته‌ایم مؤسسه آی‌اس‌سی می‌تواند با برگزاری کارگاه و دوره‌های آموزشی و آشنا کردن رئیسان، معاونان پژوهشی و اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها با شاخص‌های نظام‌های رتبه‌بندی به آن‌ها برای بهبود جایگاهشان در نظام‌های رتبه‌بندی کمک کند.علویان مهر با هشدار درباره تداوم روند نزولی دانشگاه‌های کشور در رتبه‌بندی‌های جهانی در صورت بی‌توجهی، بیان می‌کند: این در شرایطی است که طبق قانون برنامه هفتم پیشرفت کشور، تا پایان این برنامه باید ۲۰ دانشگاه ما جزو ۵۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار بگیرند.
رتبه‌بندی؛ ابزاری برای برندسازی
اما حسین نصیری، مدیر گروه آموزش عالی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در اظهاراتی انتقادی، نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی دانشگاه‌ها ازجمله تایمز را بیشتر ابزاری برای برندسازی توصیف و تأکید می‌کند: این رتبه‌بندی‌ها فضای علمی واقعی دانشگاه‌ها را منعکس نمی‌کنند.
نصیری در تحلیل خود به قدس می‌گوید: نظام‌های رتبه‌بندی بیشتر برای برندینگ دانشگاه‌هاست. افراد وقتی می‌خواهند اپلای کنند، به این نظام‌ها مراجعه می‌کنند. یعنی بیشتر یک عرصه برندسازی است و به جرئت می‌توان گفت فضای علمی و آکادمیک کمتری را منعکس می‌کند.
وی با اشاره به تأسیس نظام رتبه‌بندی آی‌اس‌سی در ایران، می‌افزاید: متأسفانه هم آی‌اس‌سی شیراز نتوانسته آنچنان که باید، باشد و خودش را در دانشگاه‌ها جا بیندازد و هم از سوی دیگر برای دانشگاه‌های ما نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی دارای اهمیتی خاص است.
نظام‌های رتبه‌بندی برای کشورهای دیگر معنا و مفهوم خودش را دارد. مثلاً دانشگاه‌های آمریکا، اروپا و استرالیا در رتبه‌بندی‌ها خیلی تلاش می‌کنند که این به‌خاطر جذب یک‌سری منابع مالی و… است، اما واقعیت این است این نظام‌ها برای ما هیچ آورده خاصی ندارد؛ چون آن دانشجوی کشور همسایه که می‌خواهد در دانشگاه‌های ما تحصیل کند این‌ها را ملاک عملش قرار نمی‌دهد، به‌طوری که به‌تازگی دولت عراق مدرک برخی از دانشگاه‌های ما را برای اتباعش غیرمعتبر اعلام کرده است.نصیری دقت آماری نظام‌های رتبه‌بندی را زیر سؤال می‌برد و می‌گوید: آمارهای این نظام‌های رتبه‌بندی چندان دقیق نیست و بیشتر براساس خوداظهاری است، در حالی که برای سنجش کیفیت واقعی یک دانشگاه باید در آن زیست و فرایندهایش را از نزدیک دید.
وی با بیان مثال‌هایی از تمرکز برخی دانشگاه‌های کوچک بر شاخص‌های خاص برای صعود کوتاه‌مدت در رتبه‌بندی‌ها، هشدار می‌دهد: متأسفانه الان بعضی از دانشگاه‌های ما در چرخه‌ای افتاده‌اند که به جای تمرکز روی مسائل داخلی و حل مسئله، چند استاد را که خوب مقاله ارائه می‌دهند، استخدام می‌کنند و این‌گونه بعداً مثلاً جایگاه آن دانشگاه از ۲۰ به ۲ یا ۳ بهبود می‌یابد، در حالی که اگر از افراد جامعه پرسیده شود کدام دانشگاه باکیفیت است، قطعاً بسیاری از آن‌ها دانشگاهی را که در رتبه‌بندی تایمز رتبه دوم را در میان دانشگاه‌های کشور بدست آورده، انتخاب نمی‌کنند.
نصیری با اشاره به واقعی نبودن فضای نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی تصریح می‌کند: این در شرایطی است که دانشگاه‌های ما به‌شدت مقهور این نظام‌ها شده‌اند و بدتر اینکه سیاست‌گذار ما نیز مبتنی بر همین رتبه‌بندی‌ها سیاست‌گذاری می‌کند که اصلاً اقدام درستی نیست، چون وقتی هدف صرفاً قرار گرفتن در رتبه‌بندی باشد، خیلی از ضرورت‌ها فراموش می‌شود.
مدیر گروه آموزش عالی مرکز پژوهش‌های مجلس در پاسخ به اینکه چرا دانشگاه‌های ایران نتوانسته‌اند به رتبه‌های زیر ۲۰۰ تایمز دست یابند، می‌گوید: چون نظام‌های رتبه‌بندی واقعیت را خیلی خوب نشان نمی‌دهند؛ دانشگاه تهران و شریف ما اعتبار و کیفیت لازم را دارند.
وی عامل اصلی پیشی گرفتن دانشگاه‌هایی مانند ملک فهد عربستان را تعاملات بین‌المللی آن‌ها می‌داند و می‌افزاید: البته این به معنای برتری آموزشی و پژوهشی آنان بر دانشگاه‌های تراز اول ایران نیست.
نصیری در ارزیابی جایگاه دانشگاه‌های ما در سطح جهانی می‌گوید: ظرفیت و جایگاه علمی کشور ما در عرصه بین‌المللی معلوم است. استادان دانشگاهی ما وقتی به کشورهای دیگر می‌روند نشان می‌دهند واقعاً آدم‌های با کیفیتی هستند. این موضوع بیانگر آن است دانشگاه‌های ما در مقایسه با دانشگاه‌های خیلی از کشورهای پیرامون، جایگاه خوبی در عرصه بین‌المللی دارند؛ البته بی‌تردید می‌توانند بهتر از این هم باشند، اما اعمال تحریم‌ها علیه ایران تأثیر منفی در این زمینه گذاشته است.نصیری درباره راهکارهایش برای بهبود جایگاه دانشگاه‌های کشور در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی اظهار می‌کند: باید کار طبیعی خودمان را انجام دهیم و چالش‌های مهمی را که دانشگاه‌ها با آن مواجه هستند حل کنیم؛ یعنی در حوزه علمی سرمایه‌گذاری کنیم، استادان خوب را جذب کنیم، کیفیت آموزش و پژوهش را ارتقا و همکاری‌های بین‌المللی را افزایش دهیم؛ در این صورت دانشگاه‌های ما خود به خود در رتبه‌بندی‌ها جا می‌گیرند.
∎