حالا در اوایل مرداد ما دیگر فقط با یک «تابستان گرم» روبه‌رو نیستیم؛ بلکه با پدیده‌ای مواجه شده‌ایم که بسیاری از کارشناسان آن را «بی‌سابقه» و «نگران‌کننده» توصیف می‌کنند: تابستانی که شاید پنج ماه به طول بینجامد؛ خبری که یکی از مسئولان اقلیم هواشناسی به آن اشاره کرده و موجی از هشدار را در فضای عمومی و رسانه‌ای به راه انداخته است.
از سوی دیگر برخی تحلیل‌های اقلیمی می‌گویند امسال خشک‌ترین سال ایران در نیم قرن گذشته بوده است. ترکیب این دو واقعیت-گرمای شدید و خشکسالی تاریخی-پرسش‌های جدی را درباره آینده اقلیم، امنیت آبی و تاب‌آوری زیست‌محیطی کشور مطرح می‌کند. آیا با یک پدیده زودگذر مواجهیم یا وارد مرحله‌ای از «اقلیم جدید» شده‌ایم که دیگر بازگشتی به شرایط نرمال گذشته ندارد؟
در کنار این نگرانی‌ها، زندگی روزمره میلیون‌ها نفر در سراسر کشور نیز تحت تأثیر مستقیم این شرایط قرار گرفته است؛ از قطعی‌های مکرر برق گرفته تا کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی، تنش‌های آبی در روستاها، خطر تشدید آتش‌سوزی در جنگل‌ها و حتی فرسایش روانی ناشی از گرمای طاقت‌فرسا.
کارشناسان می‌گویند ایران به عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه‌خشک جهان، در برابر تغییرات اقلیمی بسیار آسیب‌پذیر است؛ اما آیا سیاست‌گذاری‌ها و اقدام‌های مدیریتی متناسب با این تهدیدها بوده‌اند؟
پیش‌بینی دقیق از نظر علمی امکان‌پذیر نیست
عضو سابق کمیته مشترک علمی سازمان هواشناسی جهانی با اشاره به وضعیت اقلیمی تابستان جاری و با اشاره به اظهارنظرهای متفاوت در مورد طولانی شدن تابستان و گرمای بی‌سابقه می‌گوید: نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی از مدت‌زمان گرمای تابستان داشت؛ چرا که این موضوع از نظر علمی امکان‌پذیر نیست.
محمدتقی زمانیان در گفت‌وگو با قدس با بیان اینکه ادعای داشتن «تابستان پنج ماهه» اعتبار علمی ندارد، می‌افزاید: تابستان همیشه با گرما همراه بوده و ممکن است گرم‌تر یا سردتر از حد معمول باشد. این تغییرات دمایی، بخشی از نوسان‌های طبیعی اقلیم هستند؛ اگرچه در برخی شهرستان‌ها دمای بالاتری نسبت به گذشته ثبت شده؛ اما این نوسان‌ها به معنای غیرعادی بودن وضعیت نیست.وی در خصوص اینکه گفته می‌شود تغییر اقلیم موجب گرمایش سطح زمین شده، با تأکید بر این مسئله که شرایط جوی می‌تواند روزانه تغییر کند و در نتیجه نمی‌توان انتظار داشت هوا همیشه مطابق الگوی سال‌های پیش باشد، ادامه می‌دهد: اصل موضوع تغییر اقلیم غیرعلمی است. اینکه می‌گویند اقلیم کره زمین تغییر کرده و دمای هوا افزایش یافته، حرفی غیر علمی است؛ زیرا نظام جو و اقیانوس‌ها به گونه‌ای هستند که به طور طبیعی خود را پایدار نگه می‌دارند و اجازه نمی‌دهند مقادیرشان از اندازه‌ای کاهش یا افزایش داشته باشد.
این کارشناس هواشناسی با اشاره به اینکه اطلاعاتی که معمولاً در مورد افزایش دمای کره زمین داده می‌شود، توسط سازمان جهانی هواشناسی و از ایستگاه‌ها گرفته می‌شود و چندان نمی‌توان به آن توجه کرد، می‌گوید: داده‌های ایستگاه‌ها در مورد افزایش یافتن یا نیافتن دمای کره زمین یا تغییرات اقلیمی قابل قبول نیست؛ چرا که در گذشته ایستگاه‌های هواشناسی را دورتر از شهرها و مناطق مسکونی تأسیس می‌کردند؛ اما در سال‌های اخیر با گسترش شهرها و مناطق مسکونی، ایستگاه‌ها به سکونتگاه‌های انسان‌ها نزدیک شده‌اند. بنابراین شاهد تفاوت در اطلاعات کنونی نسبت به دهه‌های گذشته هستیم.
تردید در داده‌های اقلیمی
وی با انتقاد از مقایسه داده‌های اقلیمی گذشته با امروز توضیح می‌دهد: به عنوان مثال ایستگاه فرودگاه مهرآباد تقریباً ۷۰ سال پیش خارج از منطقه شهری تأسیس شد و متأثر از مناطق شهری نبود؛ اما در حال حاضر تحت تأثیر گرمایش محیطی است و در محاصره مناطق شهری قرار دارد. بنابراین اطلاعات دمایی آن با اهداف مدنظر متفاوت است و به هیچ عنوان قابل قیاس نیست.
زمانیان می‌افزاید: ممکن است میزان بارش‌ها یا سرما و گرمای هوا در یک سال کمتر یا بیشتر شود که این موارد به معنای تغییر اقلیم نیست؛ بلکه این وضع هواست که به طور مرتب تغییر می‌کند و هیچ وقت یکسان نیست؛ ولی اقلیم تغییری نمی‌کند و حرف‌هایی که درباره تغییر اقلیم گفته می‌شود، حرف‌هایی غیرعلمی است.
عضو سابق کمیته مشترک علمی سازمان هواشناسی جهانی با بیان اینکه عمده افرادی که تغییر اقلیم را در کشور ما مطرح می‌کنند، اقلیم را نمی‌شناسند، می‌گوید: در واقع این افراد برداشت بی‌رویه آب، گرما یا کاهش بارش را ناشی از تغییر اقلیم می‌دانند در صورتی که این موضوع تغییر وضع هوا بوده و کاملاً متغیر است و باید گفت وضع هوای نقاط مختلف دنیا مانند هم نیست.
وی در پاسخ به ادعای مطرح شده درباره اینکه گفته می‌شود در خشک‌ترین سال نیم قرن اخیر هستیم، عنوان می‌کند: در گذشته هم با خبرهایی مثل سوزان‌ترین و داغ‌ترین تابستان سال‌های اخیر و… مواجه بودیم. خشکسالی زمانی مطرح می‌شود که بارندگی در یک دوره زمانی مشخص، نسبت به میانگین اقلیمی آن دوره کاهش یافته باشد. با این حال برای آنکه سالی را به عنوان خشک‌ترین دوره ثبت کنیم، باید داده‌های بلندمدت و قابل اتکا داشته باشیم.
زمانیان اظهار می‌کند: به کار بردن عباراتی نظیر «خشک‌ترین سال قرن» بدون پشتوانه آماری دقیق، از نظر علمی قابل دفاع نیست. ممکن است یک یا چند استان در یک سال خاص دچار خشکسالی شوند؛ اما این مسئله به تنهایی قابل تعمیم به کل کشور یا یک دوره بلندمدت نیست.
وی با تأکید بر اینکه پیش‌بینی بلندمدت اقلیم امکان‌پذیر نیست، ادامه می‌دهد: هیچ نهاد یا سازمانی حتی در سطح جهانی قادر به پیش‌بینی دقیق وضعیت اقلیمی برای سال‌های آینده نیست. آنچه به عنوان پیش‌بینی ارائه می‌شود، معمولاً بیشتر از ۱۰ تا ۱۵ روز اعتبار ندارد.
ضرورت توسعه زیرساخت‌ها
زمانیان خاطرنشان می‌کند: به جای نگرانی درباره ادامه‌دار بودن گرما یا خشکسالی باید تمرکزمان را بر بهبود مدیریت منابع آب، آگاه‌سازی مردم و توسعه زیرساخت‌ها بگذاریم تا در صورت وقوع شرایط خاص اقلیمی، آمادگی بیشتری داشته باشیم.
این استاد هواشناسی با تأکید بر اینکه بحث «گرمایش زمین» از منظر علمی اثبات شده نیست، اظهار می‌کند: آنچه امروز به عنوان تغییر اقلیم مطرح می‌شود، بیشتر یک برداشت سیاسی و رسانه‌ای است تا یک واقعیت علمی. ما با نوسان‌های طبیعی اقلیمی مواجه هستیم، نه یک دگرگونی ساختاری در اقلیم.
وی با بیان اینکه گرمای هوا در برخی سال‌ها یا مناطق خاص نمی‌تواند مبنایی برای ادعای تغییر اقلیم باشد، می‌گوید: اقلیم ویژگی‌ای است که در بازه‌های بلندمدت شکل می‌گیرد و داده‌هایی که برای تحلیل تغییرات اقلیمی استفاده می‌شوند، باید کاملاً قابل اعتماد، هم‌مکان و هم‌شرایط باشند.
عضو سابق کمیته مشترک علمی سازمان هواشناسی جهانی به ادعای افزایش گاز دی‌اکسیدکربن به عنوان عامل اصلی گرمایش توسط برخی اشاره و اظهار می‌کند: ۹۵ درصد دی‌اکسیدکربن موجود در جو از منابع طبیعی ناشی می‌شود و سهم انسان بسیار ناچیز است؛ حتی اگر این سهم دو برابر شود، تأثیر آن بر افزایش دمای زمین، کمتر از یک‌دهم درجه خواهد بود.
وی می‌افزاید: شواهد علمی کافی برای اثبات ارتباط میان فعالیت‌های انسانی و افزایش میانگین دمای جهانی وجود ندارد. این در حالی است که برخی نهادهای بین‌المللی تنها با هدف پیشبرد اهداف سیاسی و اقتصادی خاص، سعی در دامن زدن به این نگرانی‌ها دارند.
این کارشناس هواشناسی همچنین با اشاره به مطرح شدن پدیده‌هایی نظیر النینو و لانینا می‌گوید: این نوسان‌ها ساز و کارهای طبیعی جو هستند که در اقیانوس آرام رخ می‌دهند و ممکن است در برخی سال‌ها تأثیرات غیرمستقیمی بر مناطق دیگر جهان بگذارند؛ اما هیچ دلیل علمی وجود ندارد که کاهش بارش یا افزایش دما در ایران را به این پدیده‌ها نسبت بدهیم.
وی با تأکید بر اینکه حتی اگر هزاران نفر بگویند زمین گرم شده، این موضوع باید از نظر علمی بررسی شود، نه فقط بر اساس نظرات عمومی یا سیاسی، ادامه می‌دهد: داده‌های هواشناسی که مبنای نظریه گرمایش زمین قرار گرفته‌اند، نسبت به گذشته دقت و قابلیت لازم برای مقایسه را ندارند و این می‌تواند موجب خطای علمی شود.
زمانیان با بیان اینکه گرمایش زمین باید مستقل از جهت‌گیری‌های سیاسی بررسی شود، می‌گوید: برخی از دلایل مطرح شده در مورد افزایش دما قابل تردید هستند؛ چون خود زمین سازوکارهایی دارد که دما را در تعادل نگه می‌دارد؛ مثل انتقال گرما توسط بادها، طوفان‌های حاره‌ای و پدیده‌هایی مانند النینو و پادالنینو که اجازه نمی‌دهند دما بیش از حد تغییر کند.
وی می‌افزاید: در حالی که طرفداران گرمایش زمین به مسائلی مانند ذوب یخ‌های قطبی، بالا آمدن سطح دریا، تغییر الگوهای بارش و… اشاره می‌کنند، باید گفت این دلایل نیز محل بحث‌اند.
زمانیان با اشاره به اینکه مدل‌های استفاده شده برای پیش‌بینی این روندها اغلب آماری‌اند، ابراز می‌کند: هواشناسی با آمار تفاوت دارد؛ در علم آمار داده‌ها باید تصادفی باشند؛ اما پدیده‌های هواشناسی مثل بارش یا سرمای ناگهانی، تصادفی نیستند.
وی با انتقاد از عملکرد برخی رسانه‌ها در القای ترس عمومی، اظهار می‌کند: استفاده از عباراتی مانند «خشک‌ترین سال قرن» یا «گرم‌ترین تابستان تاریخ»، بدون تکیه بر داده‌های آماری دقیق و مقایسه‌ای، نوعی فریب افکار عمومی است و بار علمی ندارد.
زمانیان همچنین تأکید می‌کند: تنها مرجع قانونی و تخصصی برای تحلیل اقلیم در کشور، سازمان هواشناسی است. نهادهایی مانند سازمان محیط زیست بدون زیرساخت و دانش فنی لازم برای این تحلیل‌ها هستند و نباید مسئولیت‌های علمی به آن‌ها سپرده شود.
وی با بیان اینکه ایستگاه‌های هواشناسی در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر از جمله استرالیا، چین، روسیه، ژاپن و حتی سوئیس، معیارهای استاندارد گذشته را ندارند، می‌گوید: تغییر مکان، توسعه شهری و عوامل انسانی موجب شده‌اند داده‌های امروز با گذشته قابل مقایسه نباشند و این موضوع صحت بسیاری از نتایج اقلیمی را زیر سؤال برده است.
این کارشناس هواشناسی با اشاره به وضعیت زیرساختی کشور در برابر گرمای شدید، بیان می‌کند: چالش اصلی در زمینه آب، بیشتر به مدیریت برمی‌گردد تا کمبود منابع طبیعی. ما باید به جای ساخت بی‌رویه سد، به احیای آبخیزداری و تغذیه سفره‌های زیرزمینی بپردازیم. کشورهای کم بارشی مانند مصر با مدیریت صحیح منابع، مشکل جدی ندارند.
∎