خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) – ابنا : تربیت اجتماعی فرایندی گسترده، چندلایه و زمان‌بر است که از بطن خانواده آغاز شده، در مدرسه ادامه می‌یابد و در تعاملات اجتماعی تثبیت می‌شود. وقتی از «تربیت اجتماعی» سخن می‌گوییم، در واقع درباره آماده‌سازی نسل آینده برای ایفای نقشی فعال، اخلاق‌مدار و مسئولانه در جامعه حرف می‌زنیم. کودک باید یاد بگیرد چگونه با دیگران گفت‌وگو کند، تفاوت‌ها را بپذیرد، از حق خود دفاع کند و در عین حال به حقوق دیگران احترام بگذارد.

تربیت اجتماعی، اما صرفاً یادگیری آداب و رفتارهای ظاهری نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از ویژگی‌های درونی را شامل می‌شود که شخصیت اجتماعی فرد را شکل می‌دهد. در این زمینه، چهار شاخص کلیدی نقش اساسی دارند:

آگاهی: توانایی فهم شرایط اجتماعی، درک احساسات دیگران و شناخت موقعیت‌های جمعی.

مشارکت: تمایل به بودن در جمع، همکاری، همدلی و مشارکت فعال به جای کناره‌گیری.

مدارا: ظرفیت پذیرش تفاوت‌ها، تحمل ناملایمات و مدیریت هیجانات در برخورد با چالش‌های اجتماعی.

اعتماد: توان برقراری روابط انسانی مبتنی بر صداقت، اطمینان و مسئولیت‌پذیری.

افرادی که در این شاخص‌ها رشد یافته‌اند، قادرند در شرایط بحران، آرامش خود را حفظ کند، گفت‌وگو را جایگزین خشونت سازند، تصمیم‌های سنجیده بگیرند، در برابر فشارهای اجتماعی فرو نریزند و در تعاملات خود، خشم و پیش‌داوری را کنار بگذارند.

خانواده؛ رکن رکین تربیت اجتماعی

خانواده صرفاً یک واحد بیولوژیک برای بقای نسل نیست؛ بلکه اولین مدرسه زندگی است. در این مدرسه، درس‌هایی آموزش داده می‌شود که تا آخر عمر همراه انسان باقی می‌مانند.   سرمایه‌گذاری در خانواده، تضمین امنیت اجتماعی فرداست و تضعیف نقش تربیتی خانواده، به معنای رها کردن مهم‌ترین سنگر دفاعی جامعه در برابر آسیب‌هاست.

اگر محیط خانه، آکنده از احترام، انسجام، محبت، و رعایت حقوق متقابل باشد، کودک درک عمیق‌تری از مفاهیم اجتماعی چون عدالت، حرمت، نظم و مسئولیت خواهد داشت. اما اگر خانه محل خشونت، بی‌نظمی یا نادیده گرفتن حقوق دیگران باشد، کودک همین الگوها را با خود به جامعه می‌برد.

رفتار والدین، مهم‌تر از گفته‌های آن‌هاست. کودکی که می‌بیند پدر و مادر با احترام با هم گفت‌وگو می‌کنند، یاد می‌گیرد که اختلاف نظر، لزوماً به مشاجره نمی‌انجامد. وقتی می‌بیند پدر قولی می‌دهد و به آن پایبند است، اعتماد را تجربه می‌کند. برعکس، کودکانی که در محیطی متشنج رشد می‌کنند، اغلب با مشکلاتی چون بی‌اعتمادی، پرخاشگری یا انزوا وارد جامعه می‌شوند.

اهمیت تربیت اجتماعی در آموزه‌های قرآن

قرآن کریم و روایات بر اهمیت این امر تأکید دارند و با ارائه معیارهایی چون تزکیه، مدارا، گفت‌وگو، مسئولیت‌پذیری و الگوسازی، نقشه راه تربیت اجتماعی مؤثر را ترسیم کرده‌اند.

قرآن مجید تأکید دارد که انسان نه‌تنها باید خود را تربیت کند، بلکه در برابر محیط اجتماعی پیرامونش نیز مسئول است. در آیاتی از سوره شمس می‌خوانیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا» (شمس، ۹-۱۰)؛ یعنی رستگاری از آنِ کسی است که خود را پاک سازد. در ادامه، سرنوشت قوم ثمود را نقل می‌کند که با انکار پیامبر، همگی عذاب شدند؛ با اینکه یک نفر، ناقۀ صالح را پی کرد اما خداوند با خطاب جمع فرمود: فَعَقَرُوهَا… ا. پیام روشن است: مسئولیت اجتماعی، فردی نیست؛ همه در ساخت یا سقوط جامعه سهیم‌اند.

اصول تربیت اجتماعی در نگاه قرآن و اهل بیت

سه محور اساسی در تربیت اجتماعی از نگاه آموزه‌های دینی وجود دارد:

تربیت‌پذیر

دل پاک کودک آمادگی بیشتری برای پذیرش تربیت دارد. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نامه ۳۱ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «قلب جوان همچون زمین خالی است و هر بذری در آن بیفشانند، می‌پذیرد.»

مربّی (والد یا معلم)

تأثیر تربیت وابسته به صداقت و اخلاق مربی است. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌ با خلق نیکو، نه با زور، مردم را جذب کرد. قرآن درباره ایشان می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ…» (آل‌عمران، ۱۵۹)

شیوۀ تربیت

استفاده از حکمت، موعظه نیکو و جدال احسن، اساس تربیت قرآنی است. (نحل:۱۲۵) روش‌های تحقیرآمیز، خشونت‌بار یا اجبارگرایانه، ضدتربیت‌اند و نتیجه‌ای جز سرکشی ندارند.

الگوهای اخلاقی؛ راهنمایان تربیت اجتماعی

قرآن کریم بارها بر الگوهای رفتاری تأکید کرده و پیامبر را به‌عنوان اسوۀ حسنه معرفی کرده است: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (احزاب: ۲۱).

تربیت اجتماعی زمانی موفق خواهد بود که کودک یا نوجوان، نمونه‌ای عینی و قابل مشاهده از رفتارهای پسندیده در اطراف خود ببیند. انسان بیش از آنکه با نصیحت تغییر کند، با دیدن رفتار درست متأثر می‌شود. وقتی والدین، معلمان و رهبران فکری جامعه اهل مدارا، ادب، انصاف و گفت‌وگو باشند، این خصائص به‌صورت تدریجی در فرزندان نهادینه می‌شود و تربیت اجتماعی، از گفتار به کردار منتقل می‌گردد.

منبع:
قرآن کریم
سایت تبیان