به گزارش روزپلاس، نگرانی نخبگان سیاسی و روشنفکران بالکان از فعالیت‌های آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (تیکا) در قالب «عثمانی‌سازی»، ریشه در تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه، حساسیت‌های هویتی و رقابت‌های ژئوپلیتیک دارد. این ترس‌ها تنها یک واکنش احساسی نیست بلکه بر پایه شواهد تاریخی، تحلیلی‌های دانشگاهی و روندهای سیاسی قابل ردیابی است.

زمینه تاریخی عثمانی در بالکان

بالکان برای قرن‌ها تحت حاکمیت امپراتوری عثمانی بود (از قرن 14 تا 19 میلادی). این دوره با حکومت متمرکز، نظام مالیاتی سختگیرانه همراه بود که در حافظه جمعی نخبگان بسیاری از کشورهای بالکان به‌ عنوان «استعمار» ثبت شده است. 

پژوهشگرانی مانند «رابرت کپلن» در کتاب «ارواح بالکان: سفری در تاریخ» و «نواک بویوکلیان» در مقاله «میراث عثمانی در بالکان» تأکید دارند که حتی پس از فروپاشی عثمانی، بازتاب‌های این دوره در مناقشات قومی-مذهبی مانند بوسنی و کوزوو مشهود است. 

فعالیت‌های تیکا در حوزه‌هایی مانند بازسازی مساجد تاریخی (مانند مسجد «علی پاشا» در صربستان) یا احیای میراث عثمانی برای برخی نخبگان یادآور «نوستالژی امپراتوری» ترکیه است. این اقدامات ممکن است به‌عنوان تلاشی برای بازتعریف هویت منطقه تحت تأثیر آنکارا تفسیر شود.

تیکا به مثابه ابزار قدرت نرم ترکیه

تیکا به‌عنوان بازوی توسعه نفوذ نرم ترکیه از سال 1992 تاکنون در بیش از 170 کشور فعالیت کرده است. در عین حال این نهاد تمرکز قابل توجهی بر بالکان انجام داده است.

تا سال 2023 ترکیه بیش از 1200 پروژه در حوزه‌های آموزشی، بهداشتی و فرهنگی در این منطقه اجرا کرده است. گزارش سالانه تیکا (2023) نشان می‌دهد که 30 درصد پروژه‌های این آژانس به کشورهای بالکان اختصاص یافته است.

«میلوش تودوروویچ»، تحلیلگر صرب، در مقاله‌ای در ژورنالInsight Turkey (2021) هشدار می‌دهد که پروژه‌هایی مانند اعطای بورسیه به دانشجویان بالکان برای تحصیل در ترکیه یا تأسیس مدارس ترکی-اسلامی نه تنها به تقویت نفوذ فرهنگی آنکارا کمک می‌کند، بلکه ممکن است نسل جدیدی از نخبگان وابسته به ترکیه را پرورش دهد.

«فلوریان بیبر» در کتاب «ظهور و سقوط دولت-ملت در منطقه بالکان غربی» (2020) اشاره می‌کند که فعالیت‌های تیکا، با تمرکز بر جوامع مسلمان و ترک‌تبار مانند آلبانیایی‌ها، بوسنیایی‌ها و کوزووها، ممکن است به‌طور غیرمستقیم شکاف‌های قومی-مذهبی را تشدید کند.

واکنش کشورهای بالکان

دولت صربستان در سال 2020 با فشار گروه‌های ملی‌گرا، پروژه بازسازی مسجد «بایراکلی» توسط تیکا در بلگراد را متوقف کرد. مخالفان استدلال کردند که این اقدام «تهدیدی برای هویت مسیحی صربستان» است. 

همچنین رسانه‌های یونانی مانند Kathimerini بارها نسبت به فعالیت‌های تیکا در مناطق ترک‌نشین شمال یونان هشدار داده‌ و آن را «ابزار پان‌ترکیسم» خوانده‌اند. 

در سال 2021 تظاهراتی علیه توافق دولت مونته‌نگرو با تیکا برای مدیریت بخش‌هایی از سیستم آبرسانی برگزار شد. معترضان معتقد بودند این توافق حاکمیت ملی را تضعیف می‌کند.

تصویری از مسجد بایراکلی در بلگراد صربستان

ژئوپلیتیک و رقابت با اتحادیه اروپا

بالکان امروز به‌عنوان منطقه حائل بین ترکیه، اتحادیه اروپا و روسیه عمل می‌کند. ترکیه با استفاده از تیکا تلاش می‌کند جایگزینی برای جذابیت کاهش‌یافته عضویت در اتحادیه اروپا (به دلیل روند کند الحاق) باشد. 

گزارش مؤسسه صلح اروپا (2023) اشاره می‌کند که ترکیه از طریق تیکا وابستگی اقتصادی کشورهایی مانند آلبانی و کوزوو به خود را افزایش داده است. به‌عنوان مثال، درصد قابل توجهی از پروژه‌های زیرساختی کوزوو توسط شرکت‌های ترکی اجرا می‌شود. ضمن اینکه نخبگان سیاسی طرفدار اروپا (مانند نخبگان سیاسی مقدونیه شمالی) معتقدند که نفوذ ترکیه ممکن است مسیر الحاق به اتحادیه اروپا را با چالش مواجه کند.

ترس از «عثمانی‌سازی» در کشورهای بالکان تنها یک برچسب سیاسی به فعالیت‌های ترکیه در این کشورها نیست، این نگرانی از آنجا سرچشمه می‌گیرد که فعالیت‌های تیکا سه عنصر کلیدی تاریخ (احیای نمادهای عثمانی)، هویت (تقویت پیوندهای فرهنگی با ترکیه)، اقتصاد (وابستگی به سرمایه و فناوری ترکی) را هدف قرار داده است. 

با این حال باید توجه داشت که بسیاری از پروژه‌های تیکا (مانند ساخت بیمارستان یا مدارس) بر نیازهای واقعی مردم این مناطق استوار است و این تناقض همان نقطه ابهامی است که نخبگان بالکان را میان پذیرش کمک‌ها و ترس از نفوذ و وابستگی به ترکیه دچار دوگانگی می‌کند.