سایت دیده‌بان ایران:  پیش از فروپاشی شوروی سابق، تعداد فوک‌های خزری نزدیک به یک میلیون قلاده بود اما طبق آخرین آماری که در سال ۲۰۱۷ گرفته شد، جمعیت آن به ۷۰ هزار قلاده رسیده که کاهش بیشتر از ۹۵ درصد را نشان می‌دهد. این آمار در چند سال اخیر کاهش بیشتری پیدا کرده که اگر برایش فوکر جدی نشود، بعید نیست این گونه کمیاب برای همیشه از صفحه زیست‌محیطی خزر حذف گردد. 

به گفته کارشناسان محیط زیست، روند افزایشی تلف شدن فوک‌ها به‌ویژه در سواحل مازندران، از اواخر دهه ۹۰ مشاهده شد. طبق آمار اداره کل حفاظت از محیط زیست مازندران، در سال ۱۴۰۰، تعداد ۲۷ لاشه فوک خزری در سواحل این استان دیده شد که در سال ۱۴۰۱ به ۲۰ لاشه و در سال ۱۴۰۲ به ۱۵ لاشه رسید. در سال ۱۴۰۳ نیز ۱۷ لاشه فوک خزری در سواحل مازندران مشاهده شد. 

اما عجیب این است که در سه ماه اخیر، آمار فوک‌های تلف شده به ۳۷ لاشه افزایش یافته که معادل ۵۰ درصد تلفات ثبت‌شده در چهار سال گذشته است! این یعنی تعداد لاشه‌های کشف‌شده در سواحل مازندران از ابتدای سال ۱۴۰۰ تاکنون به ۱۱۵ قلاده رسیده که زنگ خطر انقراض فوک‌های خزری را به صدا درآورده است. اگر لاشه‌های کشف‌شده در سواحل گیلان و گلستان را نیز به این آمار اضافه کنیم به عدد بزرگتری می‌رسیم که نگرانی فعالان محیط زیست دریایی را برمی‌انگیزد.  به‌ دلیل کاهش شدید جمعیت، تخریب زیستگاه‌ها و آلودگی‌های انسانی و تهدیدات طبیعی، نام این پستاندار دریایی در لیست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت به‌عنوان گونه در معرض انقراض ثبت شده است.

متأسفانه لاشه‌های فوک‌های‌ خزری در حالی به سواحل جنوبی دریاچه خزر می‌رسند که میزان فسادشان زیاد است و نشان می‌دهد فوک‌ بیمار قبل از آن که خودش را به ساحل برساند در آب تلف شده است. این موضوع، امکان کالبدشکافی و بررسی‌ دلایل علمی مرگ آن‌ها را از بین می‌برد. به همین دلیل هنوز علت دقیق تلف شدن فوک‌ها مشخص نیست و گمانه‌زنی‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد. 

دشواری سرشماری فوک‌ها

رئیس اداره حفاظت از زیست‌بوم‌های دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران به اطلاعات می‌گوید: تنوع زیستی دریای خزر بسیار بالاست و فوک خزری به‌عنوان تنها پستاندار این پهنه آبی، در گروه فوک‌های سیبری قرار دارد. 

داریوش مقدس با بیان این که سرشماری فوک‌ها کار بسیار دشواری است اضافه می‌کند: سرشماری فوک‌ها فقط از طریق هوایی و با امکاناتی مثل پهپاد و هواپیما و تنها در شرایطی که روی عرصه‌های یخی دیده شوند امکان‌پذیر است.

بخش عمده‌ای از چرخه زندگی فوک‌ها در زیر آب قرار دارد؛ به خصوص در سواحل جنوبی خزر که عمق آب بیشتر است. به همین دلیل برآورد جمعیت آن‌ها در نوار ساحلی مازندران، گلستان و گیلان به طور دقیق امکان‌پذیر نیست.

فوک‌های خزری معمولا در فصل بهار و در عرصه یخی سواحل شمالی، زاد و ولد می‌کنند. توله‌ها تا دو هفته روی یخ نگه داشته می‌شوند، چون قادر به شنا کردن در آب نیستند و در این مدت از شیر مادر تغذیه می‌کنند. سپس در اوایل بهار از دو مسیر به سمت سواحل جنوبی دریای خزر مهاجرت می‌کنند. در مسیر اول از شمال خزر و آب‌های قفقاز و ترکمنستان عبور کرده و به آب‌های جنوبی دریای خزر در شبه‌جزیره میانکاله و سواحل بابلسر و محمودآباد می‌رسند. در مسیر دوم نیز از سواحل داغستان و باکو به سمت گیلان و سواحل رامسر حرکت می‌کنند. 

فساد لاشه، مانع نمونه‌برداری

داریوش مقدس می‌گوید: جمعیت فوک‌ها در سال ۱۹۹۰حدود ۴۰۰ هزار قلاده برآورد شده بود که متأسفانه در آخرین سرشماری در سال ۲۰۱۷، این تعداد به ۷۲ هزار قلاده کاهش یافت. در سال گذشته ۱۷ لاشه در کل سواحل مازندران دیده شد، پنج قلاده فوک زخمی هم به ساحل آمده بودند که بعد از درمان، رهاسازی شدند. اما تا ۱۹ خرداد امسال، این آمار به ۳۷ لاشه رسید که در مقایسه با سال گذشته بسیار نگران‌کننده است. 

فوک‌ها معمولا به دلایلی مانند گیرافتادن در تور ماهیگیری، برخورد با قایق، آلودگی‌های نفتی یا شیمیایی دریا و سایر عوامل میکروبی مثل بیماری هاری سگی یا آنفلوآنزا تلف می‌شوند اما دلیل افزایش مرگ و میر فوک‌ها در سه ماه اخیر برای ما هنوز ناشناخته است. متأسفانه اغلب فوک‌ها در داخل آب تلف می‌شوند و لاشه‌های آن‌ها به علت پوسیدگی، امکان نمونه‌برداری ندارد، با این همه در نمونه‌برداری‌های گذشته، عامل میکروبی رد شده است. آخرین نمونه‌برداری در تیرماه امسال به اداره کل دامپزشکی تحویل داده شد که امیدواریم اطلاعات دقیق‌تری به ما بدهد. 

برنامه عمل ملی 

رییس اداره دریایی حفاظت از محیط زیست مازندران از همکاری سازمان کشتیرانی و بنادر استان، اداره کل دامپزشکی و شیلات مازندران در نمونه‌برداری‌ و پایش دریایی خبر می‌دهد و می‌گوید: خوشبختانه با همکاری دستگاه‌های اجرایی، سمن‌ها، دانشکده علوم دریایی و منابع طبیعی، اداره کل حفاظت از محیط زیست مازندران موفق شد یک برنامه عمل ملی ارائه دهد تا با انجام اقدامات یکپارچه در استان‌های شمالی کشور، از تلفات بیشتر این گونه باارزش جلوگیری شود. 

مقدس تأکید می‌کند: فوک خزری در رأس هرم غذایی دریای خزر قرار دارد و به عنوان صیادان رأس هرم در دریا نقش مهمی در حفظ ساختار و اکوسیستم دریای خزر و همچنین کنترل جمعیت جانوری آن دارد. برای حفاظت از این تنها پستاندار دریای خزر لازم است که هر پنج کشور روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و ایران مشارکت داشته باشند. 

تغییر شرایط اقلیمی و پسروی آب دریای خزر، مهمترین عامل تهدید زیستگاه‌های فوک خزری است که در سواحل شمالی دریای خزر از جمله سواحل روسیه و آذربایجان بیشتر دیده می‌شود. رفع این مهم، نیازمند یک برنامه‌ریزی دقیق و پایش مدام منطقه‌ای است که جز با همکاری همسایگان شمالی ما میسر نمی‌شود.

اولین مرکز حفاظت از فوک خزری 

از بخش دولتی که بگذریم فعالیت بخش خصوصی و تشکل‌های مردمی در حفاظت از محیط زیست، انکارناپذیر است. مرکز حفاظت از فوک خزری چند سالی می‌شود که در استان گلستان و شبه‌جزیره آشوراده مستقر شده است. این مرکز که از سال ۱۳۹۰ مشغول به کار شده، به‌عنوان اولین مرکز حفاظت از فوک خزری در کشور، مجهز به درمانگاه و یک کلینیک تخصصی برای درمان فوک‌های بیمار است. این‌ها را مدیر مرکز حفاظت از فوک خزری به ما می‌گوید، امیر صیاد شیرازی که سال‌هاست در حوزه حفاظت از فوک‌های خزری فعالیت می‌کند. این دانش‌آموخته رشته دامپزشکی، دوره‌های آموزشی درمان و تشخیص بیماری فوک‌ها را در هلند گذرانده است. 

امیر، دلیل استقرار مرکز حفاظتی فوک خزری در شرق مازندران را این‌گونه توضیح می‌دهد: مردم شرق مازندران، همکاری بسیار خوبی با ما دارند؛ به خصوص ترکمن‌ها. از طرفی رفت و آمد به شبه‌جزیره میانکاله و آشوراده برای ما راحت‌تر بود و در این دو شبه‌جزیره و تالاب گمیشان، گزارش‌های بیشتری از گله فوک‌ها داده می‌شد. جزیره آشوراده بهترین مکان برای شروع کار بود اما ما در نظر داریم مراکز حمایتی دیگری در مازندران و گیلان راه‌اندازی کنیم. 

مرکز حمایت از فوک خزری آشوراده با همکاری، آموزش و حمایت مالی خانم «لنی هارت» که مدیریت یک بیمارستان تخصصی فوک در هلند را به عهده دارد تأسیس شد.

این مرکز فقط یک کلینیک تشخیصی و درمانی برای فوک‌ها نیست، ما در این مرکز به صیادان، ماهیگیران و مردم محلی آموزش می‌دهیم. همچنین برای ارگان‌هایی مثل اداره شیلات، سازمان بنادر و کشتیرانی  و نیروهای نظامی مستقر در دریا که به طور مستقیم با زیست‌بوم دریای خزر در ارتباط هستند برنامه‌های آموزشی مدونی داریم.

تهیه بسته‌های تشویقی برای صیادان 

این فعال زیست‌محیطی از نجات و رهاسازی ۲۷۸ قلاده فوک خزری در یک دهه اخیر خبر می‌دهد و می‌گوید: وجود یک مرکز درمانی به تنهایی نمی‌تواند نجات‌دهنده فوک‌ها باشد. این هدف نیاز به آموزش و فرهنگ‌سازی دارد. در گذشته، ماهیگیران به فوک‌ها به چشم رقیب خود نگاه می‌کردند و اگر فوکی در تورشان می‌افتاد  آن را می‌کشتند. 

جالب است بدانید که در کشور ما از فوک،‌ استفاده تجاری می‌شد. صیادان و ماهیگیران، چربی زیر پوست فوک‌ها را آب کرده و از آن برای درمان بیماری‌های رماتیسمی و انواع سوختگی‌ها استفاده می‌کردند؛ در حالی که آزمایش‌ها نشان می‌دهد  آلودگی‌های دریایی مستقیما به بافت چربی زیر پوست فوک‌ها هدایت می‌شود و هیچ کاربرد پزشکی ندارد. 

امیر صیاد شیرازی معتقد است که مردم امروز ارزش فوک‌ها را بهتر می‌دانند و دیگر به آن‌ها آزار نمی‌رسانند. او از تهیه بسته‌های تشویقی برای صیادان خبر می‌دهد و می‌گوید: ما به ازای هر توری که توسط فوک‌ پاره شود  به ماهیگیران خسارت پرداخت می‌کنیم و برای ماهیگیرانی که با ما همکاری کنند بسته‌های تشویقی در نظر گرفته‌ایم.

خوشبختانه همه‌ساله به تعداد داوطلبان حامی محیط زیست اضافه می‌شود و مرکز حفاظت از فوک آشوراده هر سال با اعلام فراخوان، نیروهای جدیدی را مورد آموزش قرار می‌دهد. در حال حاضر نیز حدود ۳۰ داوطلب در حوزه حفاظت از فوک‌های خزری با ما همکاری دارند که امیدواریم با راه‌اندازی کلینیک‎های تخصصی استان‌های گیلان و مازندران بر تعداد این داوطلبان افزوده شود. 

فوک خزری، اولین گونه‌ای نیست که در معرض انقراض قرار گرفته است. در گذشته دریای مازندران به داشتن ماهیان آزاد و انواع ماهی‌های خاویاری مشهور بود اما امروز جز در مزارع پرورش ماهی و قفس‌های دریایی، نشانی از آن‌ها نمی‌بینی. گاهی در بخش‌های عمیق‌تر آب، تعداد معدودی از آن‌ها یافت می‌شود که به قیمت‌های نجومی در سواحل استان، چوب حراج زده می‌شود. شاید وقت آن رسیده که فوک خزری به اندازه‌ای که در اکوسیستم دریای خزر ارزش دارد، گرامی داشته شود؛ قبل از آن که به سرنوشت سایر گونه‌های آبا و اجدادی‌اش دچار شود.